Giriş ve Amaç:

Küresel çapta ölüm nedenleri arasında ikinci sırada yer alan kanserlerin birçoğunun etiyolojisinde önlenebilir risk faktörleri bulunmaktadır. Türkiye'de de önemli bir halk sağlığı sorunu olan kanserler her beş ölümden birinin nedeni olarak görülmektedir. Kanser morbidite ve mortalitesinin gelecekte hangi boyutlara ulaşacağını bilmek, risk faktörlerine yönelik politikaların güçlendirilmesinde yol gösterici olacaktır. Bu çalışmanın amacı; Türkiye’de risk faktörlerine atfedilen kanser ölümlerinin en iyi ve en kötü senaryoya göre 2040 yılındaki durumunu 2017 yılı ile karşılaştırmaktır.

Gereç ve Yöntem:

Tanımlayıcı tipteki bu araştırmanın verileri; Washington Üniversitesi Sağlık Ölçümleri ve Değerlendirme Enstitüsü’nün (IHME Enstitüsü: Institute for Health Metrics and Evaluation) geliştirmiş olduğu “GBD Compare Tool” ve “GBD Foresight Tool” kullanılarak elde edildi (IHME, GBD Compare Data Visualization. Seattle, WA: University of Washington, 2018). “GBD Compare Tool” yaş, cinsiyet, ülke ve yıla göre morbidite ve mortalite hızlarını içeren bir meta-regresyon aracıdır (DisMod-MR: Disease Modeling-Metaregression). “GBD Foresight Tool” ise 2040 yılına kadar tahminleri içeren bir öngörü aracı olup, üç bileşenli nedene özel mortalite modeline dayanmaktadır. Bu bileşenler: 1-Risk faktörleri ve müdahalelerde değişim, 2-Kişi başına düşen gelir, eğitim düzeyi, 25 yaş altı toplam doğurganlık hızı ve zaman değişkenlerinin bir fonksiyonu olarak her bir risk faktörü için mortalite hızı, 3-zamanla ilişkili açıklanamayan değişiklikler için ARMA modeli (autoregressive integrated moving average model)’dir. Model en iyi ve en kötü senaryo varsayımını; risk faktörleri, kişi başına düşen gelir, eğitim düzeyi, müdahalelerin kapsayıcılığı ve 25 yaş altı toplam doğurganlık hızı değişkenlerinin ülke ve yıllara göre değişim hızlarının sırasıyla 85. ve 15. persentillerini dikkate alarak oluşturmuştur.

Bu araştırmanın değişkenleri; Türkiye’de 2017 yılındaki ve en iyi/ en kötü senaryoya göre 2040 yılındaki, Küresel Hastalık Yükü Çalışması’nda risk faktörü olma kriterlerini karşılayan kanserle ilişkili 40 önlenebilir risk faktörünün her birine atfedilen, yaşa standardize, kadın ve erkeklerdeki 29 kanser tipine özel ölüm hızlarıdır (100 binde). Yukarıda adı geçen regresyon araçlarına ülke, cinsiyet, kanser tipi, risk faktörü ve yıl değişkenleri girilerek elde edilen veriler bir Excel dosyasına kaydedilmiş, kansere özel ölüm hızlarının 2040 yılındaki durumu 2017 yılıyla karşılaştırılarak % değişim olarak ifade edilmiştir.

Bulgular

2017 yılında kadınlarda risk faktörüne atfedilen kansere özel ölüm hızı en yüksek olan ilk beş risk faktörü; sigara (5.47; 4.66-6.43), yüksek vücut kitle indeksi (VKİ>21 kg/m²) (5.07; 3.26-7.23), yüksek plazma açlık glukozu (2.55; 0.68-5.41), güvenli olmayan cinsel davranış (1.72; 1.46-2.04) ve partiküler madde (PM) (1.66; 0.95-2.37)’dir. Erkeklerde ise; sigara (72.19; 64.19-80.47), mesleki karsinojenler (18.79; 13.17-25.03), PM (12.46; 7.4-17.85), yüksek plazma açlık glukozu (8.63; 1.94-18.89) ve yüksek VKİ (6.88; 3.82-10.51)’dir.

Kadınlarda en iyi senaryoya göre; 2040 yılında %3.1’lik bir artışla yüksek VKİ’ye atfedilen kansere özel ölüm hızının (5.23; 2.64-9.44) ilk sıraya yükseleceği öngörülmektedir. Sigaraya atfedilen kanser ölüm hızının (2.01; 0.79-4.06) %63.2’lik bir azalmayla ikinci sırada olacağı, %50.5’lik azalmayla yüksek plazma açlık glukozunun (1.98; 0.44-4.90) üçüncü sırada, %13.8’lik azalmayla alkol kullanımının (1.06; 0.60-1.84) dördüncü sırada, %12.3’lük azalmayla düşük süt tüketiminin (0.85; 0.25-1.84) beşinci sırada yer alacağı tahmin edilmektedir.  Erkeklerde en iyi senaryoya göre ise; %56,6’lık azalmayla sigara (31.33; 17.39-50.19) ilk sırada, %9.3’lük azalmayla yüksek VKİ (6.24; 3.08-10.87) ikinci sırada, %67.3’lük azalmayla mesleki karsinojenler (6.14; 3.08-10.73) üçüncü, %54.9’luk azalmayla yüksek plazma açlık glukozu (3.89; 0.83-9.33) dördüncü, %77.7’lik azalmayla PM (2.77; 1.16-5.52) beşinci sırada yer alacaktır.

En kötü senaryoya göre ise; kadınlarda yüksek VKİ’nin (12.1; 6.35-21.85) %138.6’lık bir artışla ilk sırada, sigaranın (9.58; 4.07-19.54) %75.1’lik artışla ikinci, yüksek plazma açlık glukozunun (4.38; 0.98-10.74) %71.7’lik artışla üçüncü, alkol kullanımının (3.3; 1.74-6.06) %168,3’lük artışla dördüncü, PM’nin %38.5’lik artışla beşinci sırada yer alacağı tahmin edilmektedir. Erkeklerde en kötü senaryoda ise; %39.7’lik artışla sigara (100.89; 54.65-157.82) ilk sırada, %42.5’lik artışla mesleki karsinojenler (26.79; 13.43-46.07) ikinci, %138.6’lık artışla yüksek VKİ (16.42; 8.92-26.77) üçüncü, %19.6’lık artışla PM (14.91; 6.35-27.24) dördüncü, %42.8’lik artışla yüksek plazma açlık glukozu (12.33; 2.51-30.39) beşinci sırada bulunmaktadır. Hem kadınlarda hem de erkeklerde en kötü senaryoda, atfedilen kanser ölüm hızı azalan tek risk faktörü yüksek sodyumdur.

Kadınlarda en kötü senaryoda; en yüksek ölüm hızlarının yüksek VKİ’ye atfedilen endometriyum kanserinde, sigaraya ve yüksek açlık glukozuna atfedilen akciğer kanserinde ve alkol kullanımına atfedilen meme kanserinde olduğu saptanmıştır. Erkeklerde ise; sigaraya, mesleki karsinojenlere, PM’ye ve yüksek plazma açlık glukozuna atfedilen akciğer kanserinde, yüksek VKİ’ye atfedilen kolon ve rektum kanserinde en yüksek ölüm hızının öngörüldüğü belirlenmiştir.

Sonuç ve Öneriler

En kötü senaryo gerçekleşirse kadınlarda yüksek VKİ, sigara, yüksek plazma açlık glukozu, alkol ve PM; erkeklerde sigara, mesleki karsinojenler, yüksek VKİ, PM ve yüksek plazma açlık glukozu kansere özel ölümlerin önde gelen nedenleri olmaya devam edecektir. Bu önlenebilir risk faktörlerine ve altta yatan nedenlerine yönelik etkili müdahalelerin ve politikaların geliştirilmesinde; kanserlere yönelik temel yaklaşımın koruyucu hizmetler olması gerektiği unutulmamalıdır.

Anahtar Kelimeler: kanser; ölüm hızı; senaryo tahmini; vücut kitle indeksi; sigara