Giriş ve Amaç

Şark çıbanı (ŞÇ) hastalığı, tanısı konulup tedavisi bulunmasına rağmen tüm dünyada insanları etkilemeye devam eden protozoal bir hastalıktır. Türkiye’de Güneydoğu Anadolu Bölgesinde endemik olarak görülmektedir. Vaka sayısının azaltılması için gecikmelerin azaltılması ve hastaların hızla tedavisi temel stratejidir.

Araştırma Şanlıurfa ilinde şark çıbanı vakalarının hastalıkla ilgili bilgi düzeyini, farkındalık durumunu, tedavideki gecikme düzeyini ve gecikme nedenlerini saptamak amacıyla yapılmıştır.

Gereç ve Yöntem

Araştırma kesitsel tiptedir. Kasım-Aralık 2018 tarihleri arasında yürütülmüştür.

Çalışmanın evrenini Şanlıurfa'da ŞÇ tedavisinin esas yürütüldüğü merkez olan Şark Çıbanı Tanı ve Tedavi Merkezi(ŞÇTTM)’ne başvuran hastalar oluşturmaktadır. 42 şark çıbanı vakası ile yapılan pilot çalışma  ile  elde edilen tedavide tahmini gecikme orantısı %42.0  ile %95.0 güven ve %5.0 hata payı ile örnek büyüklüğü 375 kişi olarak hesaplanmıştır. Örneğin tamamına ulaşılmıştır.

Araştırmanın yürütülmesi için Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Girişimsel Olmayan Araştırmalar Etik Kurulu’ ndan(05.11.2018 tarih ve 11 nolu oturum) etik onay, Şanlıurfa İl Sağlık Müdürlüğü’ nden yazılı izin alınmıştır. Katılımcılardan, çalışmanın amacı açıklanarak sözel onam alınmıştır.

Veri toplama aracı olarak ‘Şanlıurfa’da Şark Çıbanı Vakalarının Bilgi Durumu, Hastalıkla İlgili Farkındalık Durumu ve Sağlık Hizmetlerine Erişim Düzeyi Formu’ kullanılmıştır. Soru formunu araştırmacılarla yüz yüze görüşerek doldurmuşlardır. 18 yaşından küçük hastalar için görüşme hastaya refakat eden yetişkin kişiyle yapılmıştır.

Araştırmanın bağımlı değişkeni, ŞÇ vakalarının farklı aşamalardaki (bireysel gecikme, Aile Sağlığı Merkezleri, 2. Basamak Hastaneler, Üniversite Hastanesi, ŞÇTTM)  gecikme durumudur. Bağımsız değişkenler sadece bireysel gecikme için oluşturulmuş olup bunlar; lezyonun yeri, lezyonun sayısı, hastanın yaşı, eğitim durumu(18 yaş altı için annesinin eğitim durumu), çalışma durumu, ailenin mevsimlik tarım işçiliği durumu, şark çıbanı hastalığı ile ilgili bilgi ve farkındalık durumlarıdır. Şark çıbanı tedavisinde gecikme; hastalığın tedaviye yanıtı ve immünohistokimyasal çalışmalarda belirlenen yanıt süreci ve değişimler göz önünde bulundurularak lezyon ortaya çıktıktan 3 ay ve sonrasında tedaviye başlama gecikme olarak tanımlanmıştır.

Veri analizinde; tanımlayıcı istatistikler, tek değişkenli analizler için Ki-kare testi kullanılmıştır. Tek değişkenli analizlerde farklılık oluşturan; çalışma durumu(kategorik), lezyon yeri(kategorik), lezyon sayısı(kategorik) ve yaş(kategorik) değişkenleri ile lojistik regresyon modeli oluşturulmuştur. Analizler, SPSS 20.0 istatistik paket programı kullanılarak yapılmıştır.

Bulgular

Araştırmaya katılanların ortanca yaşı 17 yıldır ve %50.9’u 18 yaş altındadır. Hastaların %53.3’ü kadın, %46.7’si erkektir. Yetişkin katılımcıların ve  18 yaş altı katılımcıların annelerinin  %51.7’si ilkokul altı eğitim düzeyindedir. Katılımcıların ya da 18 yaş altı olanların babalarının %54.9’u herhangi bir işte çalışmamaktadır. Hastaların %45.3’ünün ise yüzünde lezyon bulunmaktadır.. Doğrudan ŞÇTTM'ne başvurmasına rağmen %41.4’ünde, sevk sonrası ŞÇTTM'e başvuranların ise  %58.6’sınde gecikme saptanmıştır. Toplamda hastaların %91.7'sinde  tedavi gecikmesi  saptanmıştır.

Toplam 375 ŞÇ hastası tedaviye erişim sürecinde farklı aşamalarda olmak üzere toplam 570 gecikme yaşamışlardır. Doğrudan başvuru ya da sevk sonrasında ŞÇTTM' ne erişenlerde %32.8’i bireysel nedenlerden kaynaklanmaktadır. En sık karşılaşılan bireysel nedenler; %16.5 sivilce zannetme, %14.6 önemsememedir. Sağlık kurumları kaynaklı gecikmeler %13.2 düzeyinde en fazla devlet hastanelerinde olmaktadır. Gecikmelerin %91.6'sı cildiye kliniklerinden kaynaklıdır. Gecikme nedeni tanı konulamayıp yanlış ilaç. Gecikme durumlarının %49.6’sı ŞÇTTM kaynaklıdır ve en sık gecikme nedeni %48.4  ile ilaç olmamasıdır.

Bireysel gecikme durumunu etkileyen bağımsız değişkenlerin birlikte değerlendirildiği lojistik regresyon modelinde; lezyonun yüz dışında bulunması 2.4 kat ve lezyon sayısının 2 ve üstünde olması 1.8 kat bireysel gecikmeye neden olmaktadır

Sonuç ve Öneriler Hastaların temel eğitim düzeyleri ve hastalıkla ilgili bilgi düzeyleri düşüktür.  Hastaların doğrudan ŞÇTTM’ ne başvuru yapılması gerektiğini bilmelerine rağmen bireysel gecikme düzeyleri ise yüksektir. Lezyonların yüz dışı bölgelerde  bulunması hastaların erken tedavi arama davranışını azaltmaktadır. Bu nedenle hastaların ve toplumun ŞÇ' na yönelik bilgi ve farkındalığının arttırılması; ŞÇTTM' ne başvuran hastaların ve yakınlarının bilgilendirilmesi, kadın destek merkezlerinde, okullarda vb. ortamlarda bu eğitimlerin sürdürülmesi, afiş ve broşürle bu çalışmaların desteklenmesi gerekmektedir. Sistem kaynaklı gecikmeleri azaltmak için Şanlıurfa'da çalışacak cildiye uzmanı hekimlere ŞÇTTM’ nde uygun sürelerle uyum eğitimleri yapılmalıdır. ŞÇTTM ve diğer merkezler için gerekli olan antimon bileşikleri zamanında temin edilmelidir.

Anahtar kelimeler: Şark çıbanı, tedavi arama davranışı, tedavide gecikme