GİRİŞ ve AMAÇ: Ülkemizde yasal olarak internette tütün ürünü reklam ve satışı tamamen yasak olmasına rağmen halen satışın olduğu gözlenmektedir. Bu araştırmada, tütün ürünü reklam ve satışı yapan web sitelerine arama motorlarıyla ulaşılma durumu ve web sitelerinin içeriklerinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

GEREÇ ve YÖNTEM: Tanımlayıcı tipteki bu araştırma, ülkemizde en sık kullanılan iki uluslararası (Google, Yandex) ve bir ulusal (Yaani) arama motoru kullanılarak 11-15.02.2019 tarihleri arasında yapılmıştır. Her üç arama motorunda belirlenen anahtar kelimeler (Çiğneme tütünü, Sigara, Nargile, Sarma tütün, Puro, Pipo, E-sigara, Enfiye tütünü, IQoS) ve ekleri (satış, fiyat, kargo) ile elde edilen tüm kombinasyonlar kullanılarak ulaşılan web siteleri, araştırmanın evrenini oluşturmuştur. Uygunluk örneklem yöntemi kullanılarak en sık kullanılma olasılığı olan ilk 20 URL web sitesi örneklem grubu olarak belirlenmiştir. Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi, 4207 Sayılı Yasa ve literatür bilgisinden yararlanılarak hazırlanan veri toplama formunda tütün ürünü reklamı, satışı ve halka yönelik bilgilendirme ana başlıkları kapsamında sorular yer almıştır. Veri analizinde IBM Statistics Package for Social Sciences (ver.23.0) istatistiksel paket programı kullanılarak tanımlayıcı istatistikler ve ki-kare analizleri yapılmıştır. Web siteleri herkese açık olduğu için etik kurul onayı alınmamıştır.

BULGULAR: Arama motorları ve anahtar kelimelerle ulaşılan 130 web sitesinde tütün satışı ve reklamı tespit edilmiştir. Tütün ürünü tanıtımına yönelik olarak tütün görseli kullanıldığı (%83,2), web sitesinin isminde tütün ürünü ifadesi bulunduğu (%71,4) ve tütüne özel logo oluşturulduğu (%62,2) tespit edilmiştir. Sitelerin %79,0’ında 500’lü telefon numarası ve %32,8’inde ürün tanıtımına yönelik olarak canlı destek olanakları gözlenmiştir. Sitelerin yarısında sosyal medya (Facebook-%53,8, Whatsapp-%51,3 ve Twitter-%49,6) yönlendirmesi bulunmaktadır. Ulaşılan web sitelerinde tütün ürünü satışında banka aracılığıyla ödeme (Kredi kartı/Banka kartı %64,7; havale/EFT %37,8) ve kapıda ödeme (%54,6) seçenekleri bulunmaktadır. Sitelerin %57,2’sinde e-posta adresleri ve %42,9’unda açık adres belirtilmiştir. Sitelerin %37,8’inde tütün ürünün zararları ile ilgili bilgilendirici metin ve sadece %4,2’sinde “18 yaş üzerinde” kullanılmasına ilişkin uyarı olduğu gözlenmiştir. Sitelerin %41,2’sinde elektronik sigara; %39,5’inde ise IQoS ürün tanıtım ve satışı olduğu gözlenmiştir. Elektronik sigara/IQoS ürünü satışı yapılan web sitelerinde, canlı destek hizmeti (%41,3 ve diğer sitelerde %36,4; p=0,009) ve sosyal medyaya ulaşma olanakları (Whatsapp %60,0; p<0,05 ve Youtube %28,0; p<0,05) daha fazla sunulmaktadır. Elektronik sigara/IQoS satışı yapılan web sitelerinin %61,3’ünde bu ürünün zararsız olduğuna ilişkin yanlış bilgilendirme bulunmaktadır (diğer sitelerde  %11,4; p<0,001).

SONUÇ: Bu çalışmada arama motorları aracılığıyla web sitelerinden tütün ürünü reklamı ve satışı yapıldığı saptanmıştır. Web siteleri aracılığıyla ülkemizde yasal olarak tanıtım ve satışı yasak olan elektronik sigara/IQoS’ya ulaşılabildiği bulunmuştur. Halkın tütün ürünü reklam ve satışı yapan web sitelerine ulaşımının engellenmesi için denetimlerin yaygınlaştırılması, sitelerin kapatılması ve yaptırımların güçlendirilmesi gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler: tütün ürünü; internet satışı; ulaşılabilirlik

(Öneriler doğrultusunda düzeltilmiş metindir.)