Giriş ve Amaç: Geçmişten günümüze kadar dünya üzerinde çeşitli afetler meydana gelmiş ve insanoğlu afetler sonrasında ortaya çıkan birçok problemle karşılaşmıştır. Son yıllarda özellikle iklim değişikleri olmak üzere, doğal kaynakların bilinçsizce kullanılması, savaş ve terör olayları, göç ve nüfus hareketleri, yoksulluk, kanunlara uygunsuz yapılaşma gibi nedenlerle afetler sıkça yaşanmakta ve afetler kaynaklı can ve mal kayıplarının arttığı gözlenmektedir. Ülkemizde afetlerde halk sağlığı hizmetleri ile ilgili olarak sınırlı çalışmaya rastlanılmıştır. Işık ve ark. ve Arslan ve ark. tarafından çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışma, afetlerde yürütülen halk sağlı hizmetlerini irdeleyerek yönetimi konusunda güçlü ve zayıf yönlerinin açıklanması ve konu ile ilgili literatüre katkı sunulması amacıyla hazırlanmıştır.

Tanım: Afet; toplumun veya toplumun bir kesiminin kendi imkan ve kaynakları ile başa çıkmakta yetersiz kalacağı düzeyde fiziksel, sosyal ve ekonomik kayıplara yol açarak normal hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan doğal, teknolojik ve insan kaynaklı tehlikelerdir. Halk sağlığı açısından afetler ise toplumsal düzeni bozan, bireylerin problemlere karşı yanıt verme ve uyum sağlama kapasitesini aşan ve can ve mal kayıplarına veya yeti yitimine neden olan olağan dışı durumlar olarak tanımlanmaktadır.

Afetlerde Halk Sağlığı Hizmetleri: Afetlerde yürütülen halk sağlığı hizmetleri; temel, birincil, ikincil ve üçüncül halk sağlığı hizmetlerini kapsamaktadır. Temel halk sağlığı hizmetleri afetlerin sessiz döneminde yürütülen hizmetlerdir. Bu aşamada; yaşam kalitesinin ve sağlık düzeyinin artırılması, çalışma koşularının iyileştirilmesi, toplumda afet riski oluşturabilecek fiziksel, biyolojik ve sosyal çevrenin kalitesini artırma gibi hizmetler yürütülmektedir. Birincil halk sağlığı hizmetleri afetlerin genellikle sessiz dönemini kapsamakla birlikte, uyarı ve izolasyon döneminde yürütülen hizmetlerdir. Bu dönemde birey ve toplumu afetlerden korumaya yönelik  hizmetler yürütülmektedir. İkincil halk sağlığı hizmetleri afetlerin izolasyon ve erken dış yardım döneminde yürütülen çalışmalardır. Bu dönemde; arama-kurtarma faaliyetleri, triaj ve hastane hizmetleri ve ikincil afetlerin önlenmesi gibi hizmetler yürütülmektedir. Üçüncül halk sağlığı hizmetleri afetlerin dış yardım ve rehabilitasyon döneminde yürütülen çalışmalardır. Bu dönemde, afetzedelerin afetlerden sonra hayatlarını sürdürebilmeleri için yapılması gereken çalışmaları kapsamaktadır.

Organizasyon Yapısı ve Yönetimi: Ülkemizde afet yönetimi sistemin olarak bütünleşik afet yönetim sistemi kullanılmaktadır. Bu sistem gereği, afetlerde halk sağlığı hizmetlerinin yönetimi Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı tarafından 2013 yılında çıkarılan Türkiye Afet Müdahale Planı’na göre belirlenmiştir. Sağlık hizmet grubu olarak ana çözüm desteği Sağlık Bakanlığıdır. Ayrıca, Sağlık Bakanlığı’nın görev ve sorumluluklarını yerine getirmek adına destek çözüm ortağı olarak Genel Kurmay Başkanlığı, Çeşitli Bakanlıklar, Kızılay, Sivil Toplum Kuruluşları ve Özel Kuruluşlar bulunmaktadır. Türkiye Afet Müdahale Planı’na göre Sağlık Bakanlığı’nın halk sağlığı ve çevre sağlığı ile ilgili görev ve sorumlulukları şunlardır. Mobil ve sahra hastanelerini hazır bulundurmak, afet bölgesinde triaj, ilk yardım ve acil tıbbi yardımı yapmak, hasta ve yaralıların tahliyesini ve tedavisini yapmak, salgın hastalıklarla mücadele ile ilgili çalışmalar ile karantina ve izolasyon çalışmalarını yürütmek, salgın hastalıklarla ilgili olarak çevresel ve suya bağlı risk faktörlerinin önlenmesi konusunda ilgili kurumların koordinasyonunu sağlamak, çevre ve su sanitasyonu açısından risk oluşturacak faktörlerle ilgili tedbirlerin alınmasını sağlamak, hudut kapılarında tehlikeli madde ve salgın hastalıkların önlenmesidir.

Dünya’da bazı ülkelerin afet yönetim sistemlerine baktığımızda, bütünleşik afet yönetimi sistemini kullanıldığını görmekteyiz. ABD’de afet yönetimi ile ilgili kurum Federal Emergency Management Agency’dir. Japonya’da National Land Agency teşkilatı içerisindeki Disaster Prenvention Bureau bürosudur. Bu iki ülkede afetlerin yönetimi özellikle yerel yönetimlerin aktif bir şekilde rol almasıyla yürütülmektedir. Afetlerde halk sağlığı hizmetleri ile ilgili afet öncesi, anı ve sonrası, bu kurumlar tarafından etkin bir şekilde yürütülmektedir.

Afet yönetimi konusunda ülkemizde yaşanan son gelişmelere bağlı olarak, bütünleşik afet yönetimi sisteminin kullanılması, koordinasyon çalışmaları, müdahale planında rollerin belli olması, eğitim ve tatbikatların yapılması, afet kültürünün oluşturulması gibi durumlar güçlü yönlerimizken, afet risk yönetiminin tam anlamıyla oluşturamaması, yerel yönetimlerin aktif rol almaması gibi süreçlerde zayıf yönlerimizdir.

Sonuç: Ülkemizde afetlerde halk sağlığı hizmetleri, afetler sonrası aktif bir şekil de yürütüldüğü düşünülmektedir. Bütünleşik afet yönetimi sisteminde en önemli aşamalardan biri olan afet risk yönetimi konusundaki gelişmeler, afetlerde halk sağlık hizmetlerinin sunumunda önemli olacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Afetler, Halk Sağlığı, Yönetim