Giriş ve Amaç: Küresel Yetişkin Tütün Araştırması 2016 Türkiye verilerine göre tütün ürünü kullanma sıklığı %31.6’dır. Tütün kullananların %15’i her gün kullanıma 15 yaş altında başlamıştır. Bu nedenle tütün ürünleri ile karşılaşmadan önce çocuklara yapılan girişimler tütünle mücadelede oldukça önemlidir. Araştırmanın amacı, İzmir’deki bazı ilçelerde seçilmiş kamuya ait okullardaki 5. ve 6. sınıf öğrencilerinin akran eğitimi ile tütün ürünlerine ilişkin risk algısındaki değişimi belirlemektir.

Gereç ve Yöntem: Bu müdahale araştırması İzmir Valiliği İl Milli Eğitim Müdürlüğü İle İzmir Halk Sağlığı Müdürlüğü, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi ve İzmir İl Tütün Kontrol Kurulu arasında imzalanan “Tütün Kontrolünde Akran Eğitimi Projesi” Ortaklık ve İşbirliği Protokolü kapsamında planlanmıştır. Bu protokole göre 2015-2017 yılları arasında İzmir’deki Buca, Karabağlar, Konak ve Bayraklı ilçelerinde seçilmiş kamuya ait yirmi ortaokulda 5. ve 6. sınıf öğrencilerinde, proje ekibince hazırlanan 2 yıllık plana göre akran eğitimi uygulayarak tütün konusunda risk algısındaki değişimi belirlemek hedeflenmiştir. Ancak proje süresince bazı okullarda öğretmen, idareci ve öğrencilerde değişiklikler yaşanması nedeniyle başlangıçta belirlenen 20 okuldan 8 okulda proje etkinlikleri planlandığı şekilde yürütülmüş, 12 okulda yürütülememiştir. Araştırmanın bağımlı değişkeni tütün ürünlerine ilişkin risk algısı, bağımsız değişken akran eğitimidir. Akran eğitimi için 2 yıl boyunca tüm okullarda standart eğitim almış akran gönüllüleri aracılığıyla araştırma grubunca belirlenen farkındalık çalışmaları yapılmıştır. Araştırmanın başlangıcında ve 2 yılın sonunda belirlenen 20 okulda risk algısı anket yöntemi ile belirlenmiştir. Risk algısını belirlemek için, Dünya Sağlık Örgütü’nün hazırladığı “Küresel Gençlik Tütün Araştırması”nın soruları kullanılmıştır. Veri toplama formunda yer alan 14 soru kötü risk algısı yönünde verilen yanıtlar 0 puan, iyi risk algısı yönünde verilen yanıtlar 1 puan olacak şekilde değerlendirilerek toplam risk algısı puanı hesaplanmıştır. Risk algısı puanının yüksek oluşu risk farkındalığının iyi olduğunu göstermektedir. Araştırmanın tanımlayıcı değişkenleri yaş, cinsiyet, aile yapısı,  ebeveyn eğitim, çalışma ve sigara içme durumu, gelir algısı, çevresel dumana maruziyet durumu ve aileden tütün ürünlerinin zararlarına ilişkin bilgi alma durumudur. Veri analizi için SPSS 15.0 kullanılmıştır. Tanımlayıcı bulgular, yüzde dağılımları ortanca(en küçük-en büyük değer) ile sunulmuştur. Akran eğitimi uygulanan okullarla uygulanmayan okullar arasında risk algısı farkını incelemek için Mann Whitney U testi kullanılmıştır. Üniversitemiz Girişimsel Olmayan Araştırmalar Etik Kurulu’ndan onay alınmıştır.

Bulgular: Çalışmada ilk durum saptamada ulaşma oranı %92.5, ikinci durum saptamada %82.8’dir. Tanımlayıcı bulgular ilk durum saptamadan elde edilmiştir. Öğrencilerin %50.2’u erkek, %49.8’i kızdır.  Ortalama yaş 11.5±0.7’dir(10-14). Annelerin  %35.5’i, babaların %26.0’ı ilkokul mezunu ya da altı öğrenime sahiptir. Babalarının %12.0’ı, annelerin %69.4’ü düzenli gelir getiren bir işte çalışmamaktadır. Gelir algısı çok kötü/kötü olanların oranı %3.7’dur. Öğrencilerin %86.7’si anne ve babasıyla birlikte yaşamaktadır. Annelerin %34.2’si, babaların %53.1’i sigara içmektedir. Evin herhangi bir yerinde sigara içilme oranı %63.5’dir. Yakın arkadaşlarının sigara içme sıklığı %10.2, öğretmenlerin %82.9’dur. Dışarıda tütün dumanına maruziyet %51.2’dir. Öğrencilerin %7.4’ü ailesinden tütün ürünlerinin zararları ile ilgili bilgi almamıştır. Başlangıçta yapılan durum saptama sonucunda akran eğitimi uygulanabilen okullardaki öğrencilerin risk algısı puanı ortancası 11.0(4-14), uygulanamayan okullardaki öğrencilerin 11.0(1-14) olarak bulunmuştur. Başlangıçta akran eğitimi uygulanan ve uygulanamayan okullar arasında anlamlı fark yoktur(p=0.197). 2 yıl sonra yapılan son durum saptamada akran eğitimi uygulanan okullardaki öğrencilerin risk algısı puanı ortancası 10.0(3-14), uygulanamayan okullardaki öğrencilerin 9.0(1-14) olarak bulunmuştur. Akran eğitiminin uygulandığı okullardaki risk algısı puanı, uygulanamayan okullardaki risk algısı puanına göre anlamlı olarak yüksektir(p=0.009).

Sonuç ve Öneriler: 19. UHSK’de sözlü bildiri olarak sunulan “İzmir İlinde Ortaokul Öğrencilerinde Tütün Ürünleri İle İlgili Risk Algısı Ve Etkileyen Etmenler” araştırmasında olarak 6. sınıf öğrencilerinde risk algısı 5. sınıflara göre anlamlı olarak daha düşük bulunmuştur. Tütüne ilişkin risk algısının yaş arttıkça olumsuz yönde etkilenmesi beklenmektedir. Ancak bu etkinin akran eğitimi uygulanan grupta daha az olduğu görülmektedir. Bu araştırmanın sonucunda akran eğitimi uygulanan okullardaki öğrencilerde risk algısı puanı daha yüksek bulunmuştur. Akran eğitimi okul çocuklarının tütün ve tütün ürünlerinden korunmasında etkili bir yöntemdir. Ancak tek başına yeterli olmamakta öğrencilerin ve tüm toplumun bilgi düzeyinin arttırılmasına, ulusal düzeyde yapılan yasal düzenlemelerle daha etkin mücadelelere gereksinim vardır. Ayrıca aile ve okul gibi tütün risk algısını etkileyen diğer etmenlerin etkisi bu araştırmada incelenmemiştir. Bu karıştırıcıları kontrol eden ileri analizler bulguların daha iyi yorumlanmasını sağlayabilir.