Giriş

Klinisyenler ve araştırmacılar tıp alanında, özellikle psikiyatride her geçen gün artan bir şekilde tarama, tanı ve tedavide hastanın öz bildirimine dayalı ölçekleri sıklıkla kullanmaktadır. Bu geliştirilen ölçekler, kullanıma sunulmadan önce psikometrik özellikleri bakımından detaylı bir şekilde değerlendirilmektedir. Çok sınırlı sayıdaki araştırmacı ölçeklerin okunabilirliğine ilişkin nesnel bilgiler vermektedir. Okunabilirlik, metinlerin okuyan tarafından kolay ya da güç anlaşılır olma durumu olarak tanımlanmaktadır. OECD’nin 2016 raporunda, 15-65 yaş yetişkinlerin sözel beceri ortalamaları karşılaştırılmış ve Türkiye, 35 ülke arasında 33. sırada yer almıştır ve OECD ortalamasının altındadır. Yine aynı rapora göre, Türkiye okuduğunu anlama becerisi sıralamasında 30 ülke arasında 29. olarak performans göstermiştir. 2018 TÜİK verilerine göre; Türkiye’de 25 yaş ve üzeri nüfusun %59’u ortaokul ve altında eğitim düzeyine sahiptir. Bu bilgiler ışığında, genel olarak bakıldığında Türkiye’de yetişkinlerin eğitim seviyesinin, okuma ve okuduğunu anlama becerilerinin düşük düzeyde olduğu görülmektedir. Bu sebeple Türkiye’de tıp alanında kullanılan ölçeklerin Türk toplumunun eğitim ve anlama düzeyine uygun olması gerekmektedir. Ancak gerek Türkçe olarak geliştirilen ölçeklerde, gerekse de yabancı bir dilde geliştirilip Türkçe geçerlilik ve güvenirliliği yapılan ölçeklerin amacına uygunluğunun değerlendirilmesinde, ölçek okunabilirliğinin göz önüne alınmadığı dikkati çekmektedir. Bu araştırmada, tıp alanında sık kullanılan bazı öz bildirime dayalı Türkçe ölçeklerin okunabilirlik düzeylerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır.

Gereç Yöntem

Tanımlayıcı tipteki bu araştırmaya, Türkiye'de tıp alanında geliştirilmiş ya da Türkçe'ye uyarlanmış ölçme araçlarından sık kullanılan öz bildirim ölçekleri dahil edilmiştir. Türkiye Ölçme Araçları Dizini’nde yer alan ölçekler kategorilerine göre taranarak psikiyatri, hemşirelik, halk sağlığı, fizik tedavi, romatoloji başta olmak üzere tıp alanında sık kullanılan ve çok atıf almış öz bildirime dayalı 33 ölçek belirlenmiştir.

Belirlenen ölçekler MicrosoftOffice Word^® 2007 programına aktarılmıştır. Okunabilirliğin nicelikle ilgili verilerini elde etmek için öncelikle hece, kelime ve cümle sayıları belirlenmiş, sonra her bir ölçeğin okunabilirlik düzeyi Ateşman ve Çetinkaya Okunabilirlik Formüllerine göre hesaplanmıştır. Verilerin analizinde Microsoft Office Excel 2007 programı kullanılmıştır. Ateşman Okunabilirlik Puanı 1-100 puan arası değerler alabilmekte ve puan arttıkça okunabilirlik düzeyi kolaylaşmaktadır. Çetinkaya Okunabilirlik Puanı da benzer şekilde değerlendirilmekte ve puan arttıkça metnin okunabilirlik sınıf seviyesi azalmaktadır.

Bulgular

Değerlendirilen öz bildirime dayalı 33 ölçeğin ortalama Ateşman Okunabilirlik Puanı 60,15±13,05 olup orta güçlük düzeyinde olduğu; Çetinkaya Okunabilirlik Puanının ise 34,54±7,69 olup, 10, 11 ve 12. sınıf düzeyinde olduğu saptanmıştır.

Çocuklar İçin Yaşam Kalitesi Ölçeği, Fibromyalji Etki Anketi, WOMAC Osteoartit İndeksi, Oswestry Bel Ağrısı Engellilik Anketi ve Beck Anksiyete Ölçeği Ateşman’a göre “kolay” okunabilirlik düzeyinde olup, Çetinkaya’ya göre ise 8. ve 9. sınıf düzeyinde olduğu bulunmuştur. Akıllı Telefon Bağımlılığı Ölçeği, Young İnternet Bağımlılığı Ölçeği, Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği 32 (TSOY 32) ve Zarit Bakıcı Yük Ölçeği Ateşman’a göre “zor” okunabilirlik düzeyinde olup, Çetinkaya’ya göre ise 10.,11. ve 12. sınıf düzeyinde olduğu bulunmuştur. Sosyal Görünüş Kaygısı Ölçeğinin ise Ateşman’a göre “çok zor” okunabilirlik düzeyinde olduğu bulunmuştur. Değerlendirilen diğer 22 ölçek ise Ateşman’a göre “orta güçlükte” okunabilirlik düzeyindedir.

Sonuç

Bu araştırma kapsamında belirlenen, Türkiye’de tıp alanında sıklıkla kullanılan öz bildirime dayalı ölçeklerin okunabilirlik düzeyleri değişkenlik göstermekle birlikte, çoğunlukla orta güçlük düzeyindedir ve daha çok ortaokul ve lise eğitim seviyesine uygundur. Türkiye’deki yetişkinlerin eğitim düzeyinin %60’a yakınının ortaokul ve altında olduğu göz önüne alınırsa; bu ölçeklerin okunabilirlik seviyelerinin çoğu Türk vatandaşlarının okuma seviyesinin üzerindedir. Bir ölçeğin hedef gruba uygun olup olmadığını belirleyen tek ölçüt psikometrik özellikler olmayıp okunabilirlik ve anlaşılabilirliğinin de değerlendirilmesi gerekmektedir. Ölçeklerin hangi eğitim ve yaş grubuna uygun olduğunun belirlenerek kullanıma sunulması, araştırmacıların da kullanacakları ölçekleri okunabilirlik düzeylerini dikkate alarak uygun gruba uygulamaya dikkat etmesi gerekmektedir.